Μια καινοτόμος μεθοδολογία διάγνωσης και διαχείρισης του μύκητα Βερτισιλλίου (Verticillium dahliae) στην ελιά

1 Αγροοικοσύστημα O.Ε., Ν. Μουδανιά, Χαλκιδική
2 Οικοανάπτυξη Α.Ε., Φίλυρο, Θεσσαλονίκη

Η τεχνολογία σήμερα μας δίνει την δυνατότητα να επισημαίνουμε γρήγορα και με
σχετικά μεγάλη ακρίβεια καταστάσεις που θα ήταν πολύ δύσκολο επίπονο και
χρονοβόρο να επισημανθούν από ειδικά επίγεια συνεργεία.

Εισαγωγή
  Η Ελιά είναι από τις πιο διαδεδομένες καλλιέργειες στον κόσμο. Η έκταση της καλλιέργειας
τριπλασιάστηκε μεταξύ 1960 και 1998 και έφθασε τα 10 εκατομμύρια εκτάρια το 2008.    Οι δέκα
μεγαλύτερες χώρες παραγωγής, σύμφωνα με τον FAO, βρίσκονται στην μεσογειακή λεκάνη και
παράγουν το 95% παγκοσμίως.
  Η βερτισιλλίωση της ελιάς είναι αδρομύκωση (προκαλεί φραγή αγγείων και εμποδίζει την κίνηση του νερού εντός του φυτού). Οφείλεται στο μύκητα Verticillium dahliae. Υπάρχει σε όλες σχεδόν τις ελαιοπαραγωγικές χώρες. Η εμφάνισή της έχει αναφερθεί σε όλη τη ζώνη της
Μεσογείου (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Τουρκία, Μαρόκο, Αλγερία, Συρία) αλλά και στην Καλιφόρνια
(Η.Π.Α.). Στη χώρα μας σημειώθηκε για πρώτη φορά σε ελαιόδενδρα το 1952 στη Στερεά Ελλάδα.
  Ο μύκητας είναι εξαιρετικά πολυφάγος (προσβάλλει περί τα 200 είδη φυτών). Τομάτα, βαμβάκι,
μελιτζάνα, πατάτα, καλλωπιστικά, κτηνοτροφικά και αυτοφυή (κολλιτσίδα) κ.α.    Η μεγάλη αύξηση
και η εντατικοποίηση της καλλιέργειας της ελιάς, οφείλονται στην διευρυνόμενη αναγνώριση των
ωφελειών της ελιάς στην υγεία του ανθρώπου (Ben-Gal et al., 2009). Με την εξάπλωση της
άρδευσης όμως και της χημικής ζιζανιοκτονίας, ιδιαίτερα με την ευρεία χρήση σκευασμάτων που
περιέχουν την δραστική ουσία glyphosate, η εντατικοποίηση αυτή, έχει συμβάλει στη σημαντική
εξάπλωση της ασθένειας, που σήμερα αποτελεί μεγάλη απειλή για τους ελαιοπαραγωγούς, επειδή
είναι υπεύθυνη για απώλειες φυτικού κεφαλαίου και την υποβάθμιση των εδαφών (Ζαρταλούδης
et al., 2010). Ακόμη σημαντικό λόγο έξαρσης της ασθένειας αποτελεί και η ύπαρξη ή μεταφορά
ισχυρών παθοτύπων της ασθένειας από τους δρόμους του παγκόσμιου εμπορίου (διηπειρωτική
μεταφορά φυτικού υλικού).
   Με τον συνδυασμό πολλαπλών πηγών πληροφόρησης, και την χρήση υπερφασματικής και
θερμικής τηλεπισκοπικής κάμερας, επιβεβαιώθηκε μια αποτελεσματική μεθοδολογία που
σχετίζεται με την διάγνωση της βερτισιλλίωσης και την κατάταξη των επιπέδων της προσβολής.
   Με τον τρόπο αυτό εφαρμόζουμε τα διαχειριστικά μέτρα όταν το πρόβλημα είναι περιορισμένης
έντασης και τοπικά όπου εντοπίζεται. Με την ανάπτυξη και σύνδεση κατάλληλων οπτικών και
φυσιολογικών δεικτών, με τα πρωταρχικά στάδια εξέλιξης της ασθένειας του βερτισιλλίου, σε
επίπεδο δένδρου, στην καλλιέργεια της ελιάς επιτύχαμε εντοπισμό του άδηλου στρες (ασθενές
δένδρο χωρίς εμφανή συμπτώματα) σε επίπεδο δένδρου.

   Η ασθένεια δεν εμφανίζεται με τα ίδια συμπτώματα σε όλα τα δέντρα και εκδηλώνεται από το
Μάρτιο έως και το Νοέμβριο με δύο τύπους:
   1. Με τη μορφή του απότομου μαρασμού (οξεία μορφή ή αποπληξία), όταν προσβάλλεται
ολόκληρο το δένδρο. Η αποπληξία χαρακτηρίζεται από γρήγορη ξήρανση κλάδων και
οφθαλμών που οδηγούν σε νέκρωση του δένδρου. Σε αυτήν την περίπτωση η ασθένεια
αναπτύσσεται ραγδαία από τα τέλη χειμώνα έως τα μέσα της ανοίξεως (Μάρτιο – Απρίλιο).

Τα φύλλα συστρέφονται προς τα κάτω, εμφανίζουν σκούρο γκρι ή καστανό χρώμα,
αποξηραίνονται και συνήθως παραμένουν πάνω στο δένδρο (Εικ. 1).
   2. Με τη χρόνια μορφή ή αργή μάρανση που μπορεί να έχει και τη μορφή της ημιπληγίας. Τα
συμπτώματα εμφανίζονται ευδιάκριτα σε χρονιές καρποφορίας κατά την άνθηση και
εντείνονται καθώς αναπτύσσονται τα δένδρα και αυξάνουν οι ανάγκες τους σε νερό (Εικ.
2). Παρατηρείται ένας γενικός μαρασμός, τα νεαρά φύλλα κυρτώνουν, χάνουν το βαθύ
πράσινο χρώμα, την στιλπνότητά τους και γίνονται γκριζοπράσινα έως καφέ.  Παρατηρείται
επίσης νέκρωση ταξιανθιών οι οποίες παραμένουν επάνω στο δένδρο. Ακόμη αφυδάτωση
και νέκρωση καρπών που παραμένουν στο δένδρο μπορεί να συμβεί και λίγο πριν τη
συγκομιδή. Συνήθως ακολουθεί αναβλάστηση από μη προσβεβλημένα μέρη που μπορεί να
προσβληθούν τις επόμενες χρονιές. Η ασθένεια εκδηλώνεται σε μεμονωμένα δένδρα ή σε
κηλίδες λίγων δένδρων. Σε περίπτωση νέκρωσης του ξύλου συνήθως παρατηρούνται
δευτερογενείς προσβολές από ξυλοφάγα έντομα (Coleoptera: Scolytidae).
Στοιχεία βιολογίας και επιδημολογίας του Verticillium dahliae
   Η πυκνότητα του μολύσματος στο έδαφος επηρεάζει την ένταση της προσβολής στα
ελαιόδεντρα (Calderon et al., 2013). Η βερτισιλλίωση είναι τυπικά μια εδαφογενής ασθένεια. Ο
μύκητας βρίσκεται στο έδαφος και μολύνει τις ρίζες του φυτού με την βλαστική του μορφή (το
μυκήλιο). Κάθε νέα προσβολή ξεκινάει από τη ρίζα. Συνεπώς, η ύπαρξη πληγών στις ρίζες εξαιτίας
της καλλιέργειας του εδάφους ή παγετού ευνοεί τις μολύνσεις. Ακόμη η διασπορά φύλλων ή
μολυσμένου φυτικού υλικού αυξάνει το μόλυσμα στον αγρό.   Μετά την είσοδο, ο μύκητας κινείται
ανοδικά προσβάλλοντας κλάδους και βλαστούς, ενώ δεν είναι δυνατή η μετάδοσή του από τον
ένα κλάδο ή βλαστό στον άλλο.

Εικόνα 1. Αποπληξία δένδρου ελιάς από προσβολή βερτισιλλίου.
   Έχει τη δυνατότητα να επιβιώσει στο έδαφος απουσία των φυτών ξενιστών (ελιά, ζιζάνια,
κλπ) για πολλά έτη (πάνω από 15), με τη μορφή σκληρών σωματίων πολύ μικρού μεγέθους και
μελανού χρώματος που ονομάζονται μικροσκληρώτια.    Τα μικροσκληρώτια είναι ανθεκτικοί
μυκηλιακοί σχηματισμοί που μπορούν να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα σε δυσμενείς
συνθήκες περιβάλλοντος. Σε κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας και ύπαρξης
εκκρίσεων των ριζών ο μύκητας επαναδραστηριοποιείται και μπορεί να προκαλέσει εκ νέου
προσβολές. Ο μύκητας ξεκινά να προσβάλλει όταν οι θερμοκρασίες εδάφους είναι χαμηλές (>8οC,
αργά τον χειμώνα, άνοιξη). Άριστη θερμοκρασία ανάπτυξής του είναι 23οC , ενώ πάνω από τους
30οC η ανάπτυξη του επιβραδύνεται σημαντικά. Επίσης, ευνοείται από την υψηλή εδαφική
υγρασία (Ζαρταλούδης et al., 2010).
Εικόνα 2. A) Υγιής ανθοταξία, B) υγιής βλάστηση με καρποφορία, Γ) πρώιμο στρες από
βερτισιλλίωση, όπου είναι εμφανής ο περιφερειακός αποχρωματισμός των φύλλων, Δ)
αφυδάτωση του καρπού, Ε) ξήρανση της ταξιανθίας και ΣΤ) ξήρανση κλάδου.

Εικόνα 2. A) Υγιής ανθοταξία, B) υγιής βλάστηση με καρποφορία, Γ) πρώιμο στρες από
βερτισιλλίωση, όπου είναι εμφανής ο περιφερειακός αποχρωματισμός των φύλλων, Δ)
αφυδάτωση του καρπού, Ε) ξήρανση της ταξιανθίας και ΣΤ) ξήρανση κλάδου.

Τηλεπισκόπηση για την έγκαιρη διάγνωση της βερτισιλλίωσης
  Ορισμένες ασθένειες, όπως οι αδρομυκώσεις, δεν παρουσιάζουν εμφανή σύμπτωματα,
παρά μόνο όταν έχει προκληθεί σοβαρή και συνήθως μη αναστρέψιμη καταστροφή στα φυτά
(Arnal Barbedo, 2013). Στην περίπτωση αυτή, τα συμπτώματα εμφανίζονται όταν είναι πολύ αργά.
   Ο σκοπός της παρούσης μεθοδολογίας είναι να παρέχει διάγνωση της προσβολής πριν τα
συμπτώματα γίνουν ξεκάθαρα ορατά με το γυμνό μάτι.       Συγκεκριμένα, o μύκητας προκαλεί
περιορισμό, μέχρι πλήρη αναστολή, της κίνησης του νερού, και κατά συνέπεια, της κίνησης του
θρεπτικών στοιχείων, από τις ρίζες προς την κόμη των φυτών. Αυτό συνεπώς επηρεάζει το άνοιγμα
των στοματίων, μειώνοντας τη ψύξη των φύλλων λόγω της περιορισμένης εξάτμισης του νερού
στον προσβεβλημένο ιστό και, τελικά, οδηγώντας σε αυξημένες θερμοκρασίες του
προσβεβλημένου τμήματος της κόμης (Εικ. 3 και 4) (Calderon et al. 2013). Έτσι, μια υψηλής
ανάλυσης θερμική κάμερα, προσαρμοσμένη σε ένα UAV (μη επανδρωμένο ιπτάμενο μέσο) μπορεί
να χαρτογραφήσει το υδατικό στρες που προκαλείται από τη βερτισιλλίωση σε ελαιώνες και, άρα,
να συλλάβει τις θερμοκρασιακές διαφορές μεταξύ των προσβεβλημένων και υγιών δέντρων (Berni
et al., 2009). Επίσης, μειωμένη συγκέντρωση των επιπέδων των θρεπτικών στοιχείων στον
προσβεβλημένο ιστό μπορεί να ανιχνευθεί χρησιμοποιώντας αναλυτικές μεθόδους
φυλλοδιαγνωστικής.
Εκτός από την παρακολούθηση της θερμοκρασίας, χρήσιμες πληροφορίες για την
κατάσταση των φυτών μπορούν να αντληθούν από τις φασματικές υπογραφές υγιών και μη
ελαιοδέντρων, δηλαδή από το πόσο και πως αυτά ανακλούν την προσπίπτουσα ηλιακή
ακτινοβολία. Η ανάκλαση της ηλιακής ακτινοβολίας από τα φύλλα, που γίνεται αντιληπτή από το
ανθρώπινο μάτι, οφείλεται κυρίως σε δύο χρωστικές των πράσινων φύλλων, των χλωροφυλλών
και των καροτενοειδών. Οι αλλαγές στα επίπεδα των καροτενοειδών του φύλλου,
χρησιμοποιούνται συχνά ως δείκτης για τη διάγνωση της φυσιολογικής κατάστασης του φυτού,
επειδή σε περιπτώσεις περιβαλλοντικού στρες, παρατηρούνται μεταβολές στις συγκεντρώσεις
τους ώστε να περιοριστεί η οξειδωτική ζημιά στο φωτοσύστημα (Middleton et al., 2012).   Η
χλωροφύλλη είναι το πιο σημαντικό μόριο που εμπλέκεται στη διαδικασία της φωτοσύνθεσης και
έτσι η συγκέντρωσή της είναι ένας καλός δείκτης της γενικής κατάστασης του φυτού (Alchanatis
and Cohen, 2012). Οι ανθοκυανίνες επίσης μπορεί να αυξηθούν στα φυτά εξαιτίας του υδατικού
στρες (Roberts et al., 2012).

Εικόνα 3. Στομάτια φύλλου: αριστερά ανοικτό-δεξιά κλειστό.
Η επίδραση της μείωσης της παροχής από την ρίζα

Εικόνα 4. Στην περιοχή της κίτρινης σκίασης είναι η εικόνα των ασθενών δένδρων χωρίς εμφανή
συμπτώματα.

Εικόνα 5. Μη επανδρωμένο πτητικό μέσο.
   Η πρόοδος της τεχνολογίας, έχει φέρει στο προσκήνιο τέτοιους εξοπλισμούς, ικανούς να
μετρήσουν τα παραπάνω στοιχεία με ακρίβεια.     Παράλληλα, η εξέλιξη σύγχρονων μη
επανδρωμένων πτητικών μέσων (UAV) προχωράει με γρήγορους ρυθμούς, παρέχοντας ελαφρά μη
επανδρωμένα αεροσκάφη, με αυξημένη αυτονομία πτήσης (χάρη στον συνδυασμό ηλιακών πάνελ
και μπαταριών) και δυνατότητα ελιγμών (Εικ. 5).     Τα σύγχρονα UAVs ακολουθούν με ακρίβεια
προγραμματισμένη πορεία, προσγειώνονται και απογειώνονται με μεγάλη ευκολία και χωρίς ιδιαίτερους
περιορισμούς και πετούν σε διαφορετικά ύψη ανάλογα με τις απαιτήσεις. Ο
συνδυασμός των παραπάνω, δηλαδή η προσαρμογή κατάλληλων αισθητήρων σε αυτόνομα
πτητικά μέσα, δίνει ώθηση στην τηλεπισκόπηση, η οποία τείνει να γίνει η κύρια μεθοδολογία
απόκτησης γεωργικών πληροφοριών για το επίπεδο και τη γεωγραφία της παθογένειας των
αγροοικοσυστημάτων (Papadopoulos et al., 2014) (Εικ. 6).  Είναι προφανές ότι η τηλεπισκόπηση
υπερτερεί έναντι των παραδοσιακών γεωργικών πρακτικών αφού δίνει τη δυνατότητα γρήγορης
χαρτογράφησης των ιδιοτήτων των φυτών. Θα χρειάζονταν πολύ περισσότερο χρόνο να
συλλεχθούν όλα αυτά τα δεδομένα από εδάφους, ενώ μπορούν να συλλεχθούν σε λίγα λεπτά από
ένα απομακρυσμένο δέκτη. Έτσι, διευκολύνονται οι παραγωγοί να καλλιεργήσουν τα χωράφια
τους πιο αποτελεσματικά και με μικρότερο κόστος.     Επιπλέον, χωρίς την ψηφιακή απεικόνιση, η
εφαρμογή της χωρικά καθορισμένης διαχείρισης (που είναι ένα προαπαιτούμενο της γεωργίας
ακριβείας) θα ήταν δύσκολη, ή και σχεδόν αδύνατη.
Έτσι, μια θερμική κάμερα υψηλής ανάλυσης και ακρίβειας, προσαρμοσμένη σε ένα UAV,
μπορεί να μετρήσει τις θερμοκρασιακές διαφορές μεταξύ των προσβεβλημένων και υγιών
δέντρων και άρα να χαρτογραφήσει το υδατικό στρες που προκαλείται από τη βερτισιλλίωση σε
ελαιώνες (Berni et al., 2009). Αντίστοιχα, η χρήση μίας υπερφασματικής κάμερας, μπορεί να
συλλέξει πληροφορία σε μεγάλο εύρος του φάσματος δίνοντας τη δυνατότητα υπολογισμού
μεγάλου αριθμού τηλεπισκοπικών δεικτών οι οποίοι σχετίζονται με τη φυσιολογία των φυτών (Εικ.
7 και 8).

Καινοτόμες συνθέσεις φυσικών ορυκτών σε συνδυασμό με ωφέλιμους μικροοργανισμούς για τη
διαχείριση της βερτισιλλίωσης
   Σήμερα, μετά από μακροχρόνιο πειραματισμό, υπάρχει μια διαχειριστική μεθοδολογία για
αυτή την τόσο δύσκολα αντιμετωπίσιμη ασθένεια, βασισμένη σε καινοτόμες συνθέσεις φυσικών
ορυκτών (BIOSHELL VERT 14002046.2/EP14002046). Αυτή η μεθοδολογία είναι ένα δυναμικό εργαλείο στα
χέρια του παραγωγού, επειδή περιορίζει τα συμπτώματα της προσβολής και επαναφέρει τα
δέντρα σε πλήρη παραγωγικότητα, προστατεύοντάς τα επίσης από αποπληξίες. Ωστόσο, μια
ολοκληρωμένη διαχείριση του Verticillium dahliae στον ελαιώνα, πρέπει να ακολουθηθεί για δύο
λόγους: Πρώτον, επειδή, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η δριμύτητα της ασθένειας εξαρτάται από
την πυκνότητα των αναπαραγωγικών οργάνων του παθογόνου (μικροσκληρώτια). Δεύτερον, για
την μείωση του κόστους εφαρμογής του BIOSHELL VERT, είναι καλύτερα η εφαρμογή να
περιορίζεται στα προσβεβλημένα δέντρα που παρουσιάζουν πρώιμα συμπτώματα της προσβολής.
  Έτσι, προληπτικά μέτρα κατά της εξάπλωσης του μολύσματος από τα προσβεβλημένα στα υγιή
δέντρα πρέπει να ληφθούν ως ακολούθως:
   1. Αποφυγή μεταφοράς χώματος για οποιοδήποτε λόγο από μολυσμένα σε υγιή
ελαιόδεντρα.
   2. Η κατεργασία του εδάφους πρέπει να μειωθεί στο ελάχιστο και να γίνεται με τρόπο
που να ελαχιστοποιείται η μεταφορά χώματος μέσα στον αγρό.
   3. Είναι σημαντικό να αποφεύγονται εργασίες που δημιουργούν πληγές στις ρίζες.
   4. Στα προσβεβλημένα τμήματα του αγρού πρέπει να εφαρμόζεται ακαλλιέργεια του
εδάφους και καταστροφή ζιζανίων με χημικά κυρίως μέσα (ΕΚΤΟΣ glyphosate).
   5. Το κλάδεμα των ασθενών ελαιοδένδρων να γίνεται ξεχωριστά από εκείνο των υγιών και
πριν από την ξήρανση και την πτώση των φύλλων. Οι κλάδοι πρέπει να καίγονται και
να μη γίνεται χρήση του καταστροφέα.
   6. Αποφυγή διέλευσης νερού ποτίσματος από προσβλημένα προς υγιή ελαιόδενδρα.
   7. Συνιστάται η στάγδην άρδευση.
   Επίσης, θα πρέπει να υιοθετηθούν και μέτρα αποφυγής εισόδου του μολύσματος στον
αγρό, όπως η αποφυγή χρήσης μολυσμένου πολλαπλασιαστικού υλικού, συγκαλλιέργεια με
ευαίσθητα φυτά και μεταφορά χώματος από γειτονικούς αγρούς. Προφανώς, η ταυτοποίηση των
προσβεβλημένων δέντρων εντός του ελαιώνα είναι το πρώτο βήμα μια επιτυχημένης
ολοκληρωμένης διαχείρισης της βερτισιλλίωσης (Ζαρταλούδης et al., 2010).
   Λοιπά καλλιεργητικά μέτρα
   Η ορθολογική λίπανση συντελεί στην καλύτερη φυσιολογική κατάσταση των ελαιοδένδρων, η
υπερβολή όμως της αζωτούχου λιπάνσεως μπορεί να διευκολύνει τις προσβολές των ριζών από το
μύκητα.

Χρησιμοποιούμενα σκευάσματα για την διαχείριση της ασθένειας
   Ριζοπότισμα με 10* λίτρα νερό ανά δένδρο, 2 φορές τον χρόνο με 500g BIOSHELL VERT /δένδρο.
Το πρώτο ριζοπότισμα να γίνεται από τα τέλη χειμώνα έως τέλος Απριλίου. Το δεύτερο από τα
τέλη καλοκαιριού έως το τέλος Οκτωβρίου.
Συνιστάται έκτακτο ριζοπότισμα των ασθενών δένδρων αμέσως μετά την αφαίρεση των ξηρών
κλάδων ή τον εντοπισμό τους.
*Η ποσότητα του νερού μπορεί να αυξηθεί σε πολύ μεγάλα δένδρα ή να μειωθεί σε πολύ μικρά.
Συνιστάται επίσης το ριζοπότισμα και των γύρω από τα ασθενή, υγειών δένδρων με 300g
BIOSHELL VERT/δέντρο.
Την περίοδο του φθινοπώρου έως τα μέσα της ανοίξεως κατά προτίμηση, συνιστάται η προσθήκη
στα ασθενή δένδρα έως 5κιλά/δένδρο, φυσικού ζεολίθου και στα υγιή έως 3 κιλά/δένδρο.

 
Βιβλιογραφία 
Alchanatis V, Cohen Y. Spectral and spatial methods of hyperspectral image analysis for estimation 
of biophysical and biochemical properties of agricultural crops. In: Thenkabail PS, Lyon GJ, Huete A, 
editors. Hypespectral remote sensing of vegetation. Boca Raton, FL: CRS Press; 2012. p. 289-307. 
Arnal Barbedo J. Digital image processing techniques for detecting, quantifying and classifying plant 
diseases. SpringerPlus. 2013; 2(1):1-12. 
Ben-Gal A, Agam N, Alchanatis V, Cohen Y, Yermiyahu U, Zipori I, et al. Evaluating water stress in 
irrigated olives: correlation of soil water status, tree water status, and thermal imagery. Irrig Sci.
2009; 27(5):367-76 
Berni JAJ, Zarco-Tejada PJ, Sepulcre-Cantó G, Fereres E, Villalobos F. Mapping canopy conductance 
and CWSI in olive orchards using high resolution thermal remote sensing imagery. Remote Sensing 
of Environment. 2009;113(11):2380-8. 
Calderón R, Navas-Cortés JA, Lucena C, Zarco-Tejada PJ. High-resolution airborne hyperspectral and 
thermal imagery for early detection of Verticillium wilt of olive using fluorescence, temperature and 
narrow-band spectral indices. Remote Sensing of Environment. 2013;139(0):231-45. 
Middleton EM, Huemmrich KF, Cheng YB, Margolis HA. Spectral bioindicators of photosynthetic 
efficiency and vegetation stress, In: Thenkabail PS, Lyon GJ, Huete A, editors. Hypespectral remote 
sensing of vegetation. Boca Raton, FL: CRS Press; 2012. p. 265-288. 
Papadopoulos A, Iatrou M, Papadopoulos F, Metaxa I, Thoedoridou S, Kalogeropoulos K, Kiparrisi S. 
Preliminary results for standardization of NDVI using soil nitrates in corn growing. Fresenius 
Environmental Bulletin, 2014;(2)23:348-354. 
Roberts DA, Roth KL, Perroy RL. Hyperspectral vegetation indices. In: Thenkabail PS, Lyon GJ, Huete 
A, editors. Hypespectral remote sensing of vegetation, Boca Raton, FL: CRS Press; 2012. p. 309-327. 
Ζαρταλούδης Ζ. Δ., Φ. Ιωαννίδης, και Σ. Μώκιου, 2010. Ολοκληρωμένη Διαχείριση του Verticillium 
dahliae στην καλλιέργεια της ελιάς στο Ν. Χαλκιδικής. 15o Πανελλήνιο Φυτοπαθολογικό Συνέδριο, 
Κέρκυρα 5-8 Οκτωβρίου 2010.