Ολοκληρωμένη διαχείριση του πράσινου σκουληκιού στο βαμβάκι

ΒΙΟΛΟΓΙΑ, ΞΕΝΙΣΤΕΣ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΠΟΡΑ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΟΥ ΠΡΑΣΙΝΟΥ ΣΚΟΥΛΗΚΙΟΥ

Δρ. Ζώης Δ. Ζαρταλούδης Ερευνητής αγροΟΙΚΟσύστημα Ε.Ε.

Αίτια έξαρσης των πληθυσμών του πράσινου σκουληκιού στο βαμβάκι

Μετανάστευση πληθυσμών
Ήπιος χειμώνας
Πλούσια αυτοφυής βλάστηση την Άνοιξη
Σημαντική μείωση των πληθυσμών των ωφελίμων
Ανθεκτικότητα
Λάθος στρατηγικές αντιμετώπισης

Οι προνύμφες του πράσινου σκουληκιού παρουσιάζουν χρωματικό πολυμορφισμό, δηλαδή εμφανίζονται σε διάφορες αποχρώσεις.

Αν και χαρακτηρίζεται ως τροπικό και υποτροπικό μεταναστευτικό είδος, εντούτοις είναι ευρύτατα διαδεδομένο στην νότια και κεντρική Ευρώπη. Είναι εξαιρετικά πολυφάγο είδος.

Παγκοσμίως οι ετήσιες δαπάνες ελέγχου του πράσινου σκουληκιού και οι απώλειες παραγωγής ανέρχονται σε 5 δισεκατομμύρια $. Στη χώρα μας είναι κατά περιόδους πολύ σοβαρός εχθρός του βαμβακιού. Σε ορισμένες περιπτώσεις η ζημιά μπορεί να ξεπεράσει το 90% της παραγωγής (Κεντρική και Β. Ελλάδα, 2003). Είναι τροπικό – υποτροπικό μεταναστευτικό είδος, με ικανότητά διασποράς και στην εύκρατη ζώνη. Είναι ευρύτατα διαδεδομένο στην νότια και κεντρική Ευρώπη. .

Ξενιστές του πράσινου σκουληκιού

Είναι εξαιρετικά πολυφάγο είδος. Προσβάλλει καλλιεργούμενα φυτά, φυτά μεγάλων καλλιεργειών, λαχανικά, κηπευτικά υπαίθρια και υπό κάλυψη, σπάνια ακόμη και δενδροκομικά είδη. Στο ενδιαίτημά του επίσης περιλαμβάνονται αυτοφυή φυτά και καλλωπιστικά είδη. Εκτός από το βαμβάκι, προσβάλει πολλές άλλες καλλιέργειες όπως καλαμπόκι, τομάτα, πιπεριά, μελιτζάνα,πατάτα, αγκινάρα, καπνό, σιτάρι, κριθάρι, σουσάμι, σόργο, ηλίανθο, μηδική, αγγουριά, πεπονιά, κουνουπίδι, μπάμια, φασόλια, σόγια, φάβα, κουκιά, μπιζέλι, μαρούλι, λινάρι, λούπινο, ρίγανη, ανθοκομικά (κυρίως γαριφαλιά, χρυσάνθεμο, ζέρμπερα) και αρκετά αυτοφυή είδη. Σπανιότερα προσβάλλει και καρποφόρα δένδρα.

Στοιχεία βιολογίας

Η προνύμφη του έχει καταστροφική δράση στα φυτά που προσβάλλει.

Διαχειμάζει ως νύμφη σε κελί μέσα στο έδαφος. Δραστηριοποιείται όταν οι θερμοκρασίες εδάφους ξεπερνούν τους 18 βαθμούς C συνήθως τον Απρίλιο.

Το έντομο μετακινείται για εύρεση τροφής και ωοτοκία σε κοντινές και σε μακρινές αποστάσεις.

Οι πεταλούδες του εντόμου μπορούν να πετάξουν ή να μεταφερθούν παθητικά, σε εκατοντάδες χιλιόμετρα π.χ. από την νότιο Ευρώπη στην Αγγλία. Μεταναστεύσεις μεγάλων πληθυσμών του εντόμου μπορούν υπό συνθήκες να προκαλέσουν επιδημία.

Στην χώρα μας έχει συνήθως 3-4 γενιές, με έντονη αλληλοεπικάλυψη μεταξύ της 2ης και της 3ης.

Ευνοϊκές συνθήκες για το έντομο στις περιοχές που ενδημεί είναι σχετικά:

–ήπιος χειμώνας με λίγες βροχοπτώσεις,

–ζεστός καιρός τους μήνες Απρίλιο και Μάϊο και

– δροσερός όχι ξηρός καιρός το καλοκαίρι.

Ευνοείται από θερμοκρασίες 25-30 βαθμούς C.

Αντίθετα υψηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι (40 βαθμοί C και άνω) καιξηροθερμικοί άνεμοι περιορίζουν σημαντικά το έντομο.

Οι πεταλούδες εμφανίζονται από τα τέλη Απριλίου με αρχές Μαΐου και μάλιστα τα θηλυκά 1 ημέρα νωρίτερα από τα αρσενικά.

Νωρίς τον Μάϊο τα θηλυκά ωοτοκούν και προσβάλουν την αυτοφυή βλάστηση και πρωιμότερες από το βαμβάκι, καλλιέργειες όπως καλαμπόκι, μηδική, τομάτα, πιπεριά.

Η έξοδος των ενηλίκων γίνεται σε μικρό ποσοστό την ημέρα ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό εξόδων συμβαίνει μετά την δύση του ηλίου. Τα ενήλικα την ημέρα αδρανούν και δραστηριοποιούνται τη νύκτα με μεγαλύτερη ενεργητικότητα περί τα μεσάνυκτα και συνεχή μείωσή της στην συνέχεια μέχρι το πρωί. Όταν το καλαμπόκι ωριμάζει και οι σπόροι του σκληραίνουν, ή σε περιόδους συγκομιδής της μηδικής το πράσινο σκουλήκι μεταναστεύει στην τομάτα και το βαμβάκι.

Τα ενήλικα ζούν κατά μέσο όρο 3 εβδομάδες και τρέφονται με νέκταρ και φυτικούς χυμούς. Οι πεταλούδες αν και νυκτόβιες, μπορεί να παρατηρηθούν λίγο πριν δύσει ο ήλιος.

Χαρακτηριστικό του εντόμου είναι ότι ωοτοκεί στο βαμβάκι ή και σε άλλα φυτά ξενιστές του, σε περίοδο που υπάρχουν καρποφόρα όργανα και σπάνια νωρίτερα.

Η προσβολή στο βαμβάκι αρχίζει από το 2ο δεκαήμερο του Ιουνίου. Η γενιά αυτή προσβάλλει κυρίως χτένια, λουλούδια και λίγα καρύδια που εμφανίζονται μέσα στον Ιούλιο στις πρώιμες φυτείες.

Οι ζημιές που προκαλεί δεν είναι συνήθως σημαντικές αφού πέρα από το ότι την εποχή αυτή δεν αναπτύσσει μεγάλους πληθυσμούς, τα καρποφόρα όργανα που προσβάλλει, αναπληρώνονται σε ικανοποιητικό ποσοστό.

Η επόμενη γενεά στο βαμβάκι αρχίζει την προσβολή πριν τα τέλη Ιουλίου, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της προσβολής παρατηρείται συνήθως από τις 5 μέχρι 20 τις Αυγούστου.

Σε αυτή την γενεά πρέπει να γίνει επέμβαση εφόσον υπάρχουν 2-3 προνύμφες στο κορυφαίο τμήμα 100 φυτών (ή σε 100 χτένια ή καρύδια), που είναι όριο οικονομικής ζημιάς.

Η γενιά αυτή αναπτύσσει μεγάλους πληθυσμούς. Στο τρίτο δεκαήμερο του Αυγούστου μεγάλο μέρος του πληθυσμού νυμφώνεται.

Σημαντικό ρόλο σε μια περιοχή παίζει η μετανάστευση γόνιμων θηλυκών στον αγρό από κοντινές ή μακρινές αποστάσεις και ο αριθμός των αυγών που αφήνουν στο τέλος του καλοκαιριού με αρχές φθινοπώρου.

Η ωοτοκία διαρκεί 5-24 ημέρες και ένα θηλυκό μπορεί να αφήσει αυτή την περίοδο (Αύγουστο – Σεπτέμβριο) πάνω από 3.180 αυγά (πάνω από 457 σε 24 ώρες)συνήθως γεννά 750-1000 αυγά, ανάλογα με τη διατροφή και τη διάρκεια ζωής του. Μεγάλο ποσοστό των αυγών δεν εκκολάπτεται επιτυχώς, ή καταναλώνεται από αρπακτικά είτε παρασιτίζεται. Γεννά περισσότερα αυγά στα βαμβακόφυτα που είναι καλά αναπτυγμένα με πολλά χτένια και άνθη. Η ωοτοκία γίνεται τη νύκτα πρίν την ανατολή και δεν ευνοείται από βροχερό καιρό, κρύο και ισχυρούς ανέμους. Λόγω ισχυρών βροχών και ανέμων μάλιστα μπορεί να υπάρξει απώλεια αυγών.

Ένας κόκκινος δακτύλιος αναπτύσσεται μέσα στο αυγό (αριστερή φώτο) 48 ώρες πριν την εκκόλαψη (συνήθως την επόμενη μέρα από την απόθεση) και σύντομα φθάνουμε στο στάδιο της «μαύρης κεφαλής» (C) καθώς το κεφάλι της αναπτυσσόμενης προνύμφης έχει διαμορφωθεί (δεξιά φώτο).

Στάδια ανάπτυξης του αυγού του πράσινου σκουληκιού.

Τα πρόσφατα γεννημένα αυγά είναι άσπρα (1). Στην συνέχεια το αυγό αποκτά ένα ανοικτό καφέ-κόκκινο δακτύλιο κατά τη διάρκεια των επόμενων 1-2 ημερών (2).

Αν σε ένα λουλούδι ή χτένι υπάρχουν περισσότερα από ένα αυγά, η πρώτη προνύμφη που θα εκκολαφθεί μπορεί να φάει τα άλλα αυγά και τις μικρότερες προνύμφες.

Μετά την ολοκλήρωση της ανάπτυξής της η προνύμφη κατεβαίνει από το φυτό ή πέφτει στο έδαφος και αμέσως ανοίγει στοά βάθους 2-8 cm.

Αργά το φθινόπωρο με την μείωση της διάρκειας της ημέρας οι νύμφες της τελευταίας γενιάς του έτους μπαίνουν σε διάπαυση και διαχειμάζουν για 176 – 221 ημέρες. Πολλές βροχοπτώσεις, χαμηλές θερμοκρασίες και κατεργασία του εδάφους περιορίζουν τον αριθμό των νυμφών που επιβιώνουν ως την επόμενη άνοιξη ιδιαίτερα στα βαριά εδάφη.

Φυσικοί εχθροί του πράσινου σκουληκιού

Πολλά αρπακτικά και παράσιτα κρατούν συνήθως χαμηλά τα επίπεδα του πληθυσμού του πράσινου σκουληκιού. Από τα παρασιτοειδή σημαντική είναι η δράση των ωοπαρασίτων. Άκαιροι ψεκασμοί με εντομοκτόνα μπορεί να καταστρέψουν τον φυσικό έλεγχο και να προκαλέσουν εξάρσεις του πληθυσμού αυτού του εχθρού.

Τα αυγά και οι προνύμφες του πράσινου σκουληκιού θηρεύονται στον αγρό κυρίως από τα αρπακτικά ημίπτερα Orius spp., Geocoris spp., Nabis spp.(Ναbis americoferus κ.α.)

Νευρόπτερα Chrysopa spp. (Χρύσωπες): τον κοινό χρύσωπα Chrysoperla carnea (Stephens) τον πράσινο χρύσωπα Chrysopa rufilabris (Burmeister) κ.α., Κολεόπτερα της οικογένειας Coccinellidae, Coccinella spp. (Πασχαλίτσες) κυρίως Coccinella septempunctata L., Hippodamia convergens (Guerin-Meneville), Stethorus spp., Mantidae (Mantis religiosa),Pentatomidae (Podisus spp.) και αράχνες.

Επίσης σημαντικό ρόλο παίζουν στον περιορισμό αυτού του εχθρού τα παράσιτα Δίπτερα Tachinidae (Sturmia spp. κ.α.) και τα Υμενόπτερα: Braconidae (Apanteles spp., Bracon spp., Chelonus spp., Cardiochiles nigricollis), Icheumonidae (Campoletis chloridae κ.α.) ,Scelionidae(Telenomus ulletti) κ.α., Trichogrammidae (Trichogramma spp.). Επίσης το αρπακτικό άκαρι Pyemotes ventricosus έχει παρατηρηθεί στη κεντρική Μακεδονία.

Γενικά Διαχειριστικά Μέτρα

Κατεργασία του εδάφους νωρίς το χειμώνα και πριν η θερμοκρασία πέσει σε χαμηλά επίπεδα, δυσχεραίνει την επιβίωση των νυμφών που διαχειμάζουν. Το ίδιο πρέπει να γίνει και στα χωράφια της περιοχής όπου υπήρχαν άλλες καλλιέργειες που είναι ξενιστές του πράσινου σκουληκιού, όπως τομάτας, καλαμποκιού κλπ και στις οποίες εμφανίσθηκε προσβολή. Αυτές οι χειμωνιάτικες καλλιεργητικές εργασίες, όπως και οι ανοιξιάτικες, προετοιμασίας του χωραφιού καταστρέφουν πολλές στοές νύμφωσης του εντόμου στο έδαφος και μπορεί να επιτύχουν πολύ υψηλά ποσοστά θανάτωσής του.

Πρώιμη σπορά και γενικά διαχείριση της καλλιέργειας για πρώιμη συγκομιδή ώστε να περιορίζεται η προσβολή από τις τελευταίες γενιές του εντόμου. Επειδή το πράσινο σκουλήκι αναπτύσσει ζημιογόνους πληθυσμούς αργά το καλοκαίρι θα πρέπει οι χειρισμοί της καλλιέργειας να αποσκοπούν στη πρωίμιση, και να αποφυλλώνεται έγκαιρα για αποφυγή σημαντικής ζημιάς από τις όψιμες γενιές του πράσινου σκουληκιού.

Αποφυγή γειτνίασης της βαμβακοκαλλιέργειας ή αμειψισποράς με καλλιέργειες φυτών ξενιστών του πράσινου σκουληκιού όπως καλαμπόκι, τομάτα, καπνός κ.ά.

Τα πράσινα σκουλήκια έλκονται από χονδροστέλεχα και εύχυμα φυτά. Γι’ αυτό πρέπει να αποφεύγονται υπερβολές στήν αζωτούχο λίπανση και στην άρδευση.

Έχει παρατηρηθεί αυξημένη θνησιμότητα του εντόμου σε ποικιλίες των οποίων τα βράκτια φύλλα των καρυδιών είναι πολύ ανοικτά. Ανθεκτικότητα παρατηρείται και στις ποικιλίες με λεία επιδερμίδα.

Παρακολούθηση της έναρξης των πτήσεων και εξέλιξης του πληθυσμού με φερομονικές παγίδες στον αγρό, ΠΡΟΣΟΧΗ οι συλλήψεις στις παγίδες αυτές έχουν ενδεικτικό χαρακτήρα και δεν συνδέονται με την ένταση προσβολής. Ασφαλής δείκτης είναι η επισκόπηση του αγρού δύο φορές την εβδομάδα τις κρίσιμες περιόδους. Η πτήση των ενηλίκων αρχίζει από τα τέλη Απριλίου με αρχές Μαΐου.

Οι πληθυσμοί του πράσινου σκουληκιού δεν είναι συνήθως μεγάλοι μέχρι αρχές Αυγούστου. Δεν πρέπει να επεμβαίνουμε παρά μόνο αν η πυκνότητα του πληθυσμού ξεπεράσει το κατώφλι των 2-3 προνυμφών ανά 100 φυτά.

Οι μεγάλης ηλικίας προνύμφες είναι μεν περισσότερο καταστροφικές αλλά είναι και ανθεκτικότερες στα εντομοκτόνα. Επίσης ο ψεκασμός πρέπει να γίνεται μετά τη δύση του ηλίου όταν η δραστηριότητα των προνυμφών αυξάνεται όπως και η αποτελεσματικότητα πολλών εντομοκτόνων (ιδιαίτερα του βάκιλλου θουριγκίας ή των πυρεθρινοειδών),

Με καλά ρυθμισμένα ψεκαστικά μηχανήματα που να λούζουν καλά και αν είναι δυνατόν και πλευρικά τα φυτά για καλύτερη αποτελεσματικότητα των εντομοκτόνων επαφής (ράμπα ψεκασμού με κρεμαστά ακροφύσια – μπέκ μεταξύ των γραμμών).

Προκειμένου να οργανωθεί ορθολογικά η χρήση φυτοφαρμάκων στα αγροκτήματα, είναι επιτακτικό να τονιστεί η σημασία των οικονομικών επιπέδων κατώτατων ορίων για την εφαρμογή των φυτοφαρμάκων. Η άνευ διακρίσεως χρήση των εντομοκτόνων οδηγεί σε μειωμένη ασφάλεια (για το περιβάλλον και τον χρήστη) μειωμένη αποτελεσματικότητα και υψηλότερες δαπάνες ελέγχου για τους καλλιεργητές.

Συνθήκες επιδημίας στο βαμβάκι

Αναφέρεται ότι ενήλικα της δεύτερης γενιάς από βορειότερες περιοχές της Ευρώπης μεταναστεύουν στη λεκάνη της Μεσογείου το φθινόπωρο. Επιτυχής διαχείμανση των πληθυσμών αυτών και επικράτηση ευνοϊκών συνθηκών την άνοιξη μπορεί να ευνοήσουν επιδημία.

Σε χρονιά έξαρσης μεγάλη ένταση προσβολής διατηρείται όλο τον Αύγουστο και μπορεί να προσβάλλει μεγάλες περιφέρειες. Οι προνύμφεςπροσβάλλουν χτένια, λουλούδια και κυρίως παραγωγικά καρύδια που τότε δεν προλαβαίνουν να αναπληρωθούν. Αυτή η γενιά είναι η καταστρεπτικότερη και ευνοείται από τη πλούσια καρποφορία.

Διαχείριση ανθεκτικότητας στα εντομοκτόνα

Σημειώνουμε ότι το πράσινο σκουλήκι έχει ήδη αναπτύξει ανθεκτικότητα σε πολλά εντομοκτόνα κατά περιοχή. Προτείνεται γενικά:

Η μη υπέρβαση των συνιστώμενων δόσεων και η εναλλαγή χρήσης εντομοκτόνων διαφορετικής κατηγορίας δράσης.
Να μη χρησιμοποιείται το ίδιο εντομοκτόνο περισσότερο από 2 φορές το χρόνο.
Να αποφεύγεται η χρήση πυρεθρινών νωρίς στη καλλιεργητική περίοδο και εφόσον είναι δυνατό να περιορίζεται η χρήση τους σε μία γενιά, (στρατηγική αντιμετώπισης σε Ισραήλ, Τέξας των Η.Π.Α. και Αυστραλία).
Επίσης να χρησιμοποιούνται μείγματα εντομοκτόνων με συνεργιστική δράση.
Προτείνεται ακόμα η διατήρηση μικρών αψέκαστων λωρίδων καλλιέργειας και αυτοφυούς βλάστησης – «καταφύγια – φυτά παγίδες», που επιτρέπουν τη προστασία της βιοποικιλότητας και την επιβίωση των ευαίσθητων ατόμων του εχθρού, ώστε διασταυρούμενα με τα ανθεκτικά να δώσουν λιγότερο ανθεκτική γενιά. Στις περιοχές αυτές επίσης είναι δυνατή η επιβίωση ωφελίμων- φυσικών εχθρών τους.