Ο Ζεόλιθος στη γεωργική παραγωγή

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Γεωργία & Κτηνοτροφία. Τεύχος 04, Απρίλιος 2021, agrotypos.gr σελ.:21-24.
Δρ Ζώης Δ. Ζαρταλούδης, Γεωπόνος, Εκπρόσωπος της εταιρείας ΑγροΟΙΚΟσύστημα Ο.Ε.

Πρόλογος
Η ανάπτυξη της αστυφιλίας, η έλλειψη νερού, η ρύπανση των υδάτων και οι απαιτήσεις για περισσότερα τρόφιμα λόγω της αύξησης του πληθυσμού απαιτούν μια πιο αποτελεσματική εφαρμογή άρδευσης νερού και λιπασμάτων. Η διατήρηση θρεπτικών ουσιών και υδάτων στα γεωργικά εδάφη συμβάλλει στην επίτευξη υψηλότερων αποδόσεων των καλλιεργειών και αποτρέπει τη ρύπανση των υδάτινων πόρων. Μεταξύ των διαφόρων λύσεων, οι ζεόλιθοι, οι οποίοι είναι φιλικοί προς το περιβάλλον και φθηνοί, έχουν χρησιμοποιηθεί εκτενώς στην γεωργική παραγωγή. Ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά από τον Σουηδό ορυκτολόγο A.F. Cronstedt το 1756, με την ανακάλυψη του ορυκτού στιλβίτη. Η ανακάλυψη των φυσικών ζεολίθων σε μεγάλες ποσότητες παγκοσμίως, τα τελευταία έτη, άνοιξε ένα άλλο κεφάλαιο στο βιβλίο των χρήσιμων βιομηχανικών ορυκτών με δομικές ιδιότητες, βιομηχανικές χρήσεις, και εφαρμογές στη γεωργική, περιβαλλοντική, και βιολογική τεχνολογία (Ζαρταλούδης, 2012). Το 2019, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν εννέα ορυχεία ζεόλιθου που παρήγαγαν περίπου 98.000 τόνους φυσικών ζεόλιθων, ποσότητα που αντιστοιχεί σε αύξηση 14% σε σχέση με το προηγούμενο έτος, 2018. Οι ζεόλιθοι είναι ενυδατωμένα αργιλοπυριτικά ορυκτά με πορώδη δομή. Το πλέγμα τους σχηματίζει διαύλουs (channels) ή κοιλότητες (cavities) με διάμετρο 2-7 nm, εντός των οποίων συγκρατούνται, συνήθως χαλαρά, μόρια νερού και κατιόντα (κυρίως Ca, Na, K), υπό ανταλλάξιμη μορφή (Περράκη, 2004). Υπάρχουν πάνω από 40 διαφορετικοί τύποι ζεολίθου. Βρίσκονται κυρίως σε ιζηματογενή εδάφη, με τον κλινοπτιλόλιθο να αποτελεί τον πιο άφθονο τύπο ζεολίθου. Ο τύπος που χρησιμοποιείται συνήθως στην παραγωγή καλλιεργειών ως εδαφοβελτιωτικό είναι ο κλινοπτιλόλιθος, υψηλής σχετικά καθαρότητος >70%. Ο Ζεόλιθος είναι σημαντικό υλικό με πολύ ευρείες εφαρμογές στη γεωργία και την περιβαλλοντική μηχανική. Η ενσωμάτωση ζεόλιθου στο έδαφος διαπιστώθηκε ότι αυξάνει τις αποδόσεις των καλλιεργειών και προάγει την αποτελεσματικότητα της χρήσης θρεπτικών ουσιών. Άλλες πιθανές χρήσεις του διερευνώνται και περιλαμβάνουν εφαρμογές του, ως φορέα λιπασμάτων αργής απελευθέρωσης, εντομοκτόνων, μυκητοκτόνων και ζιζανιοκτόνων και ως παγίδα για βαρέα μέταλλα στα εδάφη (Kulasekaran et al., 2011).

Χρήση των ορυκτών στην γεωργία
Η γεωπονική επιστήμη σε όλο τον κόσμο στην προσπάθειά της να μεγιστοποιήσει την φυτική και ζωική παραγωγή, δίνει όλο και περισσότερη προσοχή σε διάφορα ορυκτά υλικά τόσο για την βελτίωση του εδάφους όσο και για την χρήση τους ως συμπληρώματα διατροφής στην κτηνοτροφία. Η στενή σχέση μεταξύ της γεωργίας και των γεωλογικών επιστημών δεν είναι νέα. Η φυτική παραγωγή εξαρτάται από την ύπαρξη και τη διατήρηση γόνιμου εδάφους και η γνώση της ορυκτολογίας και του γεωχημικού περιβάλλοντος των συστατικών του εδάφους βοηθά προς αυτή την κατεύθυνση. Στις επιστήμες των ζώων, η προσθήκη θρυμματισμένου ασβεστόλιθου στις ορνιθοτροφές για την ενίσχυση των κελυφών των αυγών είναι γνωστή, όπως και η χρήση μπετονίτη ως συνδετικού παράγοντα στις ζωοτροφές (Mumpton, 1985).

Ιδιότητες του ζεολίθου (κλινοπτιλόλιθου)
Ο ζεόλιθος (Φώτο 1 και2) παρέχει ενυδάτωση υψηλού βαθμού ενώ χαρακτηρίζεται από μικρή πυκνότητα και μεγάλο κενό όγκο, κατά την ενυδάτωση. Έχει σταθερότητα κρυσταλλικής δομής, μεγάλη ιοντοανταλλακτική ικανότητα και ομοιομορφία διαύλων, μοριακού μεγέθους. Έχει μεγάλη ικανότητα προσρόφησης (αερίων και ατμών) και ικανότητα κατάλυσης.

Οφέλη του ζεολίθου ως εδαφοβελτιωτικό υλικό
Η χρήση ζεολίθου στο καλλιεργούμενο έδαφος μειώνει την απορροή των επιφανειακών υδάτων και την έκπλυση των θρεπτικών ουσιών, (Σχήμα, 1). Το υψηλό πορώδες της δομής του ζεόλιθου βοηθά στη βελτίωση της δομής του εδάφους και στην αύξηση του αερισμού, αυξάνοντας το πορώδες του εδάφους (Mpanga, et al., 2020). Λόγω της ιδιότητάς του αυτής ο ζεόλιθος μπορεί να συγκρατήσει περισσότερο νερό από το βάρος του και να λειτουργήσει στο έδαφος ως δεξαμενή που παρέχει για μεγάλο χρονικό διάστημα νερό. Ο ζεόλιθος μπορεί να βελτιώσει την διήθηση του νερού στο έδαφος και την πλευρική εξάπλωση του νερού άρδευσης στη ζώνη της ρίζας (Nahkli et al., 2017). Η βελτίωση της χωρητικότητας των εδαφολογικών υδάτων (WHC) είναι σημαντική για την παραγωγή καλλιεργειών, ιδίως σε άγονες και ημιάγονες περιοχές. Για παράδειγμα, η ανάμειξη του κλινοπτιλόλιθου, σε ποσοστό 10% κατά βάρος σε αμμώδες έδαφος είχε ως αποτέλεσμα αύξηση 20% της υδατοϊκανότητας (WHC) σε σύγκριση με το μη εμπλουτισμένο έδαφος (Bigelow et al., 2001).

Επίδραση του ζεόλιθου στη διαθεσιμότητα θρεπτικών ουσιών του εδάφους στα φυτά
Οι φυσικοί ζεόλιθοι έχουν πολύ υψηλή ικανότητα ανταλλαγής ιόντων (CEC) που κυμαίνεται από 100 έως 200 cmolc/kg (Inglezakis et al., 2015; Ming & Allen, 2001). Λόγω του υψηλού πορώδους και της υψηλής ικανότητας ανταλλαγής ιόντων του ζεολίθου, είναι σε θέση να αυξήσει την ικανότητα του εδάφους να συγκρατεί θρεπτικά συστατικά όπως το αμμωνιακό άζωτο (NH4 +) και το κάλιο (K+).
Ο ζεόλιθος μπορεί επίσης να λειτουργήσει ως παράγοντας αργής απελευθέρωσης για το αμμωνιακό άζωτο NH4+ και την ουρία, γεγονός που μειώνει την νιτροποίηση και την επακόλουθη απώλεια αζώτου και διατηρεί το άζωτο στη ζώνη της ρίζας του φυτού περισσότερο χρόνο (Huang, &
Petrovic, 1994).

Σχήμα 1. Δράσεις του ζεόλιθου ως εδαφοβελτιωτικό . Αριστερά, έδαφος με εφαρμογή ζεόλιθου και Δεξιά (έδαφος χωρίς εφαρμογή ζεόλιθου). Τα κόκκινα βέλη δείχνουν την επίπτωση χρήσης ζεόλιθου στα επίπεδα εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Τα γαλάζια βέλη αντιπροσωπεύουν το νερό, ενώ οι πράσινες κουκίδες αντιπροσωπεύουν τον ζεόλιθο. Τα γράμματα  (N, P, K) συμβολίζουν αντίστοιχα τα μακροστοιχεία άζωτο, φώσφορο και κάλιο.

Επίδραση του ζεόλιθου στην υγεία του εδάφους και στη διαχείριση των περιβαλλοντικών ρύπων
Ο ζεόλιθος θα μπορούσε να βελτιώσει έμμεσα την υγεία του εδάφους αυξάνοντας τη διήθηση των υδάτων του εδάφους, βελτιώνοντας την δομή του εδάφους και μειώνοντας τη διάβρωση και την έκπλυση θρεπτικών ουσιών. Οι ζεόλιθοι μπορούν να μειώσουν τους κινδύνους ρύπανσης για τα υδάτινα στρώματα δεσμεύοντας και κατακρατώντας μολυσματικούς ρύπους στην πορώδη δομή τους. Η εφαρμογή ζεόλιθου μπορεί να μειώσει τις εκπομπές αερίων αμμωνίας (NH3) (Σχήμα 1) π.χ. με τη δέσμευση και την κατακράτηση NH4+,(αμμωνιακού κατιόντος) ώστε να αποτραπεί η μετατροπή του σε αμμωνία (NH3), (Madrini et al., 2016; Wang et al., 2012). Επίσης η υψηλή ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων (CEC) και το πορώδες των ζεολιθικών μικροδομών επιτρέπει την απορρόφηση και την παγίδευση αερίων όπως το μεθάνιο (CH4) και το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) (Mpanga, et al.). Επί πλέον μειώνει την περιβαλλοντική ρύπανση του αζώτου (Ν) και του φωσφόρου (P) στα υδάτινα στρώματα (Mpanga, et al., 2020).

Αριστερά: Ζεόλιθος με κοκκομετρική διάσταση 3-5mm.     Δεξιά: Ζεόλιθος με κοκκομετρική διάσταση <20μ

Αύξηση των αποδόσεων των καλλιεργειών
Πολλοί παράγοντες όπως ο τύπος (μηχανική σύσταση) του εδάφους, το νερό (δυνατότητα άρδευσης) το λίπασμα και οι δυνατότητες διασποράς επηρεάζουν τις εφαρμογές του ζεολίθου στο πεδίο. Τα κατάλληλα ποσοστά εφαρμογής θα πρέπει να καθορίζονται με βάση κυρίως τις φυσικοχημικές ιδιότητες του εδάφους. Οι αυξήσεις στις αποδόσεις των φυτών ως αποτέλεσμα της εφαρμογής ζεόλιθου είτε με συνθετικά είτε με οργανικά λιπάσματα αναφέρονται σε πολλές καλλιέργειες, οι οποίες θα μπορούσαν να συσχετιστούν με τα οφέλη της βελτιωμένης δομής του εδάφους, της αύξησης της ικανότητας υδατοσυγκράτησης (υδατοϊκανότητας) του εδάφους (WHC) και με την αύξηση της γονιμότητος του εδάφους. Για παράδειγμα, η Aghaalikhani et al. (2011) ενσωμάτωσε κλινοπτιλόλιθο σε καλλιέργεια κανόλας σε αμμοπηλώδες έδαφος μαζί με ουρία 240 λίβρες/ac. Η κανόλα που φυτεύτηκε σε εδάφη όπου προστέθηκαν 1,35 2,7 ή 4,05 τόνοι/ στρέμμα πέτυχε αντίστοιχα 2,9%, 8,3% ή 29,3% υψηλότερες αποδόσεις σε σύγκριση με την ανάπτυξη κανόλας στον μάρτυρα. Σε άλλη πειραματική εφαρμογή, φυτά φράουλας που λιπάνθηκαν με ζεόλιθο εμπλουτισμένο με αμμώνιο παρουσίασαν καλύτερη ανάπτυξη και φωτοσυνθετική δραστηριότητα (Costamagna et al., 2020). Οι ζεόλιθοι συμμετέχουν ενεργά όχι μόνο στη θρέψη των φυτών, αλλά και στη βελτίωση των αγροχημικών και αγροφυσικών ιδιοτήτων του εδάφους, η οποία επιβεβαιώθηκε πειραματικά από τον B.А. Sushenitsa (2007). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν μελέτες σύνθετων οργανικών ορυκτών λιπασμάτων, που δημιουργήθηκαν με βάση τους φυσικούς ζεόλιθους και την κοπριά βοοειδών. Η χρήση τέτοιου είδους λιπάσματος συνέβαλε όχι μόνο στη βελτίωση των αγροχημικών ιδιοτήτων του εδάφους, αλλά και στην αύξηση της δραστηριότητας των βιολογικών διεργασιών στο έδαφος.

Χρήση του ζεολίθου στην κομποστοποίηση
Η προσθήκη περίπου 5 έως 20% του συνολικού όγκου στη σωρό κομποστοποίησης αυξάνει την διαθεσιμότητα θρεπτικών ουσιών στο κομπόστ ενώ ταυτόχρονα μειώνει τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου όπως αμμωνίας (NH3) και νιτρώδους οξειδίου (N2O) (Wang et al. 2012).

Νέες χρήσεις και εφαρμογές
Τα τελευταία χρόνια δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην αναζήτηση νέων, μη παραδοσιακών πηγών πρώτων υλών με στόχο την αποκατάσταση της γονιμότητας του εδάφους. Το ζήτημα αυτό συνδέεται ιδιαίτερα με το υψηλό κόστος των βιομηχανικών ορυκτών λιπασμάτων και την ανάγκη συμμετοχής των ορυκτών στις παραγωγικές δραστηριότητες που επηρεάζουν ελάχιστα τη βιόσφαιρα (Bikkinina, et al., 2020; Yapparov, et al., 2015; Kapranov, 2009; Zaimenko et al., 2015). Οι φυσικοί ζεόλιθοι χαρακτηρίζονται από ενεργές ιδιότητες απορρόφησης και ανταλλαγής ιόντων και την ικανότητα αντιστροφής της αποικοδόμησης. H χρήση ζεόλιθων στην φυτική παραγωγή μπορεί να προσφέρει οφέλη σχετικά με τη βελτίωση της κατακράτησης θρεπτικών ουσιών του εδάφους, την διήθηση των υδάτων του εδάφους, την μείωση της απορροής του νερού, την αύξηση της υδατοϊκανότητας (WHC) του εδάφους και τις δυνατότητες αύξησης των αποδόσεων των καλλιεργειών. Η εφαρμογή ζεόλιθου θα μπορούσε να συνδυαστεί με τεχνολογία άρδευσης για βελτιωμένη αποτελεσματικότητα στην χρήση νερού στον γεωργικό τομέα, ειδικά σε ξηρές περιοχές (Mpanga & Idowu, 2020). Ο ζεόλιθος μπορεί να ρυθμίσει σημαντικά την θρέψη των φυτών στο έδαφος, καθώς περιέχει ασβέστιο, μαγνήσιο, κάλιο, φώσφορο και μια σειρά από ιχνοστοιχεία. Μπορεί να είναι ένα από τα συστατικά ενός σύνθετου λιπάσματος (Ezhkova et al., 2016, Kulasekaran et al., 2011). Ένα σημαντικό αλλά πολύ ελάχιστα κατανοητό θέμα είναι η επίδραση των αλουμινοπυριτικών δομών στα φυτά υπό συνθήκες συνδυασμένου στρες. Τα φυτά που αναπτύσσονται σε φυσικές συνθήκες ταυτόχρονα επηρεάζονται από μια σειρά από παράγοντες καταπόνησης (stress) π.χ. χαμηλή ή υψηλή θερμοκρασία, έλλειψη νερού, υπερβολική φωτοσυνθετικά ενεργή ακτινοβολία, ακτινοβολία UV, αλατότητα, κλπ. Η μελέτη των συνθηκών αυτών θα διευρύνει την γνώση της προσαρμοστικότητας των φυτών σε αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες και μπορεί να χρησιμοποιηθούν σε γεωργικές πρακτικές για την αύξηση της απόδοσης των καλλιεργειών. Η ελληνική εταιρεία ΑΓΡΟΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ Ο.Ε. την τελευταία δεκαετία έχει προχωρήσει στην δημιουργία νέων συνθέσεων (BIOSHELL) ως βοηθητικών της ανάπτυξης των φυτών, με την μορφή οργανικών αλουμινοπυριτικών συμπλόκων με βάση τον κλινοπτιλόλιθο. Τα προϊόντα αυτά αναπτύχθηκαν στα πλαίσια μιας μακροχρόνιας έρευνας και συμβάλλουν στην ενίσχυση της άμυνας των φυτών, την βελτίωση του βιο-δυναμικού του εδάφους και την ενίσχυση της δράσης προϊόντων θρέψης και φυτοπροστασίας. Παράλληλα προάγουν την ευρωστία των φυτών, και είναι παράγοντες αντι-stress. Τα σύμπλοκα αυτά έχουν σύνθετο τρόπο δράσης και μετέχουν στην φυσιολογία των φυτών, ως αλουμινοπυριτικές δομές (άμορφου φυσικού αργιλούχου πυριτίου και κλινοπτιλολίθου). Λειτουργούν ως φορείς φυσικών οργανικών παραγόντων (βιταμινών, οργανικών οξέων, και ιχνοστοιχείων). Οι διαστάσεις των μικροδομών είναι 5-15μ. Συμβάλλουν στην σύνθεση αμυντικών ενώσεων των φυτών, όπως φυτοαλεξινών, αντιοξειδωτικών και φλαβονοειδών, που αποτελούν και ποιοτικά χαρακτηριστικά των καρπών και των φρούτων. Σήμερα, υπάρχουν μελέτες που δείχνουν τις προοπτικές χρήσης φυσικών ορυκτών σε νανοδομημένη μορφή, οι οποίες μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στη βελτίωση της αποδοτικότητας της γεωργικής παραγωγής. Π. χ. Οι Bikkinina και συνεργάτες, πέτυχαν αυξήσεις της απόδοσης των σιτηρών από 30 εως 50Kg/στρ. Η απόδοση μάλιστα του μηχανικά ενεργοποιημένου ζεόλιθου που χρησιμοποιήθηκε σε δόση 1,5 t/στρ και ενός νανοδομημένου αναλόγου σε δόση 10Kg/στρ δεν διέφερε στατιστικώς σημαντικά, αν και η δόση του νανοδομημένου αναλόγου ήταν 150 φορές μικρότερη. Η ανάλυση των δεδομένων απόδοσης έδειξε επίσης ότι το μεγαλύτερο βάρος κόκκων ελήφθη στην εφαρμογή του νανοδομημένου ζεόλιθου (Bikkinina, et al., 2020). Η χρήση του ζεολίθου σε τέτοια μορφή, ως λιπάσματος, μπορεί δυνητικά να συμβάλει στην αύξηση της παραγωγής τροφίμων, καθώς η υψηλή διαθεσιμότητα ορυκτών νανοσωματιδίων θα επιτρέψει τον έλεγχο της συγκέντρωσης λιπασμάτων σε ένα άριστο (ορθολογικό) επίπεδο (Borges, et al., 2015; Pereira, et al., 2017; Khan & Rizvil, 2017). Σε ερευνητικά προγράμματα της NASA έχουν αναπτυχθεί νέα μέσα ανάπτυξης φυτών και θρεπτικών υποστρωμάτων τα λεγόμενα zeoponics. Το μέσον αυτό (zeoponic) για την καλλιέργεια των φυτών είναι ουσιαστικά τεχνητό έδαφος, το οποίο περιέχει ζεόλιθο ως κύριο συστατικό. Τα zeoponics υποστρώματα έχουν χρησιμοποιηθεί και στον ρωσικό διαστημικό σταθμό MIR και στα αμερικανικά διαστημικά λεωφορεία για να καλλιεργήσουν διάφορα φυτά, όπως ραπανάκια, σίτο και σταυρανθή. Οι ειδικοί βιολόγοι θεωρούν τα ζεοπωνικά υποστρώματα (zeoponics) ως προτιμώμενα υλικά για την ανάπτυξη των φυτών σε ένα περιβάλλον μικροβαρύτητας (Jakkula and Wani, 2018). Ωστόσο, η αποτελεσματικότητα των ζεοπωνικών υποστρωμάτων για την ανάπτυξη φυτών σε συνθήκες γήινης βαρύτητας δεν έχει μελετηθεί πλήρως. Μεταξύ των ετών 1994-1997, η Zeoponix, Inc (ΗΠΑ) και η NASA διεξήγαγαν πειράματα με ζεοπωνικά υλικά ως τεχνητά εδάφη για την ανάπτυξη των φυτών, μελετώντας την βλάστηση των σπόρων, την ανάπτυξη των ριζών, την ανάπτυξη των καρπών, την ποιότητα και την απόδοση των καρπών. Οι καλλιέργειες ήταν κυρίως είδη κηπευτικών και δημητριακά. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, σχεδόν όλα τα φυτά που ελέγχθηκαν είχαν βελτιώσει την απόδοση ή την ποιότητα της ανάπτυξης όταν αναπτύσσονταν σε ζεοπωνικά υποστρώματα αναλογίας κατ΄όγκον 5-30%.
Με την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού, οι πιθανές βελτιώσεις στην απόδοση των καλλιεργειών που υποδεικνύονται με τα ζεοπωνικά συστήματα έχουν ιδιαίτερη σημασία για την κάλυψη της αυξανόμενης ζήτησης τροφίμων (Jakkula and Wani, 2018).
Ο φυσικός ζεόλιθος έχει αποδειχθεί ακόμη ότι παρουσιάζει ποικίλες βιολογικές δραστηριότητες και έχει χρησιμοποιηθεί με επιτυχία και στην ιατρική (Trgo, 2009).

Βιβλιογραφία
Ζαρταλούδης, Δ. Ζ., 2012. Γεωργία – Κτηνοτροφία, τεύχος 7/2012 σελ.,: 64-68.
Περράκη, Θ., 2004. Βιομηχανικά Ορυκτά & Πετρώματα”. Ε.Μ.Π.
Aghaalikhani, M., Gholamhoseini, M., Dolatabadian, A., Khodaei-Joghan, A. & Asilan, K. S., (2012). Zeolite influences on nitrate leaching, nitrogen-use efficiency, yield and yield components of canola in sandy soil, Archives of Agronomy and Soil Science, 58:10, 1149-1169, DOI: 10.1080/03650340.2011.572876.
Bigelow, C. A., Bowman, D. C., Cassel, D. K., & Rufty, T. W, (2001). Creeping bentgrass response to inorganic soil amendments and mechanically induced subsurface drainage and aeration. Crop Science, 41(3), 797–805.
Bikkinina, Liliya M.-H. , Vladimir O. Ezhkov, Ramil N. Faizrakhmanov , Rasim R. Gazizov , and Asiya M. Ezhkova,2020. Effect of zeolites on soil modification and productivity. BIO Web of Conferences 17, 00117
Bloem, J., D. Hopkins, A. Benedetti, 2006. Microbiological methods for assessing soil quality (CABI Publ.)
Borges R., F. S. Brunatto, A. Leitao, 2015.Ezhkova A.M., A.Kh. Yapparov, V.O. Ezhkov 2016. Proc. Biolog. Sci. 467, 65–67
Costamagna Giulia, Valentina Chiabrando, Enrica Fassone, Ilaria Mania, Roberta Gorra, Marco Ginepro and Giovanna
Jakkula Vijay and Suhas P. Wani, 2018. Zeolites: Potential soil amendments for improving nutrient and water use efficiency and agriculture productivity. In Scientific Reviews & Chemical Communications. Vol 8, iss.1
Giacalone, 2020. Characterization and Use of Absorbent Materials as Slow-Release Fertilizers for Growing Strawberry: Preliminary Results Sustainability, 12, 6854; doi: 10.3390/su12176854
Huang, Z., & Petrovic, A. (1994). Clinoptilolite zeolite influence on nitrate leaching and nitrogen use efficiency in simulated sand-based golf greens. Journal of Environmental Quality, 23(6), 1190–1194.
Inglezakis, V., Stylianou, M., Loizidou, M., & Zorpas, A. (2015). Experimental studies and modeling of clinoptilolite and vermiculite fixed beds for Mn2, Zn2, and Cr3 removal. Desalination and Water Treatment, 1–13.
Kapranov, V.N., 2009. Using natural agro-chemical means as sources of minerals for field crops, PhD dissertation (Moscow, 2009)
Khan M.R., T.F. Rizvil, 2017. Nanoscience and plant-soil systems 48, 405–427
Kulasekaran Ramesh, Dendi Damodar Reddy, 2011. Advances in Agronomy Chapter Four – Zeolites and Their Potential Uses in Agriculture Volume 113, Pages 219-241
Kulasekaran R., R. Damodar, B. Kumar, 2011. Advances in Agronomy 113, 215–236 (Academic Press Publ.)
Clay minerals 50, 153–162
Madrini, B., Shibusawa S., Kojima Y., and Hosaka, S. (2016). Effects of natural zeolite on ammonia emissions of leftover food-rice hulls composting at initial stages of the thermophilic process. Journal of Agriculture Meteorology, 72(1), 12-19.
Ming, D. W., & Allen, E. R. (2001). Use of natural zeolites in agronomy, horticulture and environmental soil remediation. Reviews in Mineralogy and Geochemistry, 45(1), 619–654.
Mpanga IK, Idowu OJ (2020). A decade of irrigation water use trends in Southwest USA: The role of irrigation technology, best management practices, and outreach education programs, Agricultural Water Management. 243, 106438, https://doi.org/10.1016/j. agwat.2020.106438.
Mpanga, K. Isaac, Hattie Braun and James Walworth, 2020. Zeolite Application in Crop Production: Importance to Soil Nutrient, Soil Water, Soil Health, and Environmental Pollution Management, az1851, Cooperative Extension, The University of Arizona
Mumpton A. Frederick, 1985. Using Zeolites in Agriculture, Chapter VIII, Department of the Earth Sciences State University College Brockport, NY 14420
Nakhli, S.A.A., Delkash, M., Bakhshayesh, B.E., & Kazemian, H (2017). Application of zeolites for sustainable agriculture: a review on water and nutrient retention. Water Air Soil Pollution, 228(12), https://doi. org/10.1007/s11270-017-3649-1.
Nakhli Seyyed Ali Akbar , Madjid Delkash, Babak Ebrazi Bakhshayesh & Hossein Kazemian, 2017. Application of Zeolites for Sustainable Agriculture: a Review on Water and Nutrient Retention. Water, Air, & Soil Pollution volume 228, Article number: 464
Pereira F., E. Paris, J. Bresolin, 2017. Ecotoxicology and environmental safety 144, 138–147
Sushenitsa B.A., 2007. Phosphate content of soils and its regulation (Moscow).
Trgo Marina, 2009. Νatural zeolites as multifunctional environmental friendly materials. Faculty of Chemistry and Technology University of Split, Croatia 2nd Slovenian-Croatian Symposium on Zeolites, Ljubljana.
Wang J. Z., Hu Z. Y., Zhou X. Q., An Z. Z., Gao J. F., Liu X. N., Jiang L. L., Lu J., Kang X. M., Li, M., Hao, Y. B., & Kardol P. (2012). Effects of reed straw, zeolite, and superphosphate amendments on ammonia and greenhouse gas emissions from stored duck manure. J. Environ. Qual. 41, doi:10.2134/jeq2011.0373
Yapparov, A.Kh., L.M.-Kh. Bikkinina, I.A. Yapparov, 2015. Eurasian Soil Sci. 48, 1149–1158
Zaimenko N.V., N.P. Didyk, N.E. Ellanska 2016. Sci. and Innovat. 12, 58–68