Πρόληψη προσβολών της Γεωργικής Παραγωγής

Δρ Ζ. Δ. Ζαρταλούδης

Εισαγωγή

Τη τελευταία 40ετία περάσαμε από την απλή μελέτη εχθρού-ξενιστή σε αναλύσεις πολυεπίπεδων σχέσεων, πολυτροφικών συστημάτων στα αγρο-οικοσυστήματα. Ο ημερολογιακός σχεδιασμός των προγραμμάτων φυτοπροστασίας, αλλά και αυτός με βάση τα φαινολογικά στάδια του ξενιστή σιγά – σιγά εγκαταλείπονται.

Η αυξημένη ευαισθησία επίσης του σύγχρονου καταναλωτή για την ποιότητα της τροφής του (τι τρώει) και του περιβάλλοντος (που ζει), καθοδηγούν τους συντελεστές των σύγχρονων δεδομένων στην φυτοπροστασία (εταιρείες φυτοπροστατευτικών προϊόντων και εφαρμοζόμενες πολιτικές).

Ταυτόχρονα στους προφανείς εμπορικούς λόγους ανάπτυξης νέων φυτοπροστατευτικών εργαλείων, προστίθεται και ο λόγος ανάπτυξης ανθεκτικότητας κυρίως σε σχετικά απλές συνθετικές ουσίες (Ζαρταλούδης και συνεργάτες, 2010).

Η ανάγκη μείωσης  των τοξικολογικών αλλά και οικοτοξικολογικών παρενεργειών των φυτοπροστατευτικών προϊόντων είναι ξεκάθαρος στόχος.

Λόγω του τεράστιου και συνεχώς αυξανόμενου  κόστους ανάπτυξης και έγκρισης κυκλοφορίας των φυτοπροστατευτικών μέσων ελέγχου των εχθρών (αρκετές εκατοντάδες εκατομμυρίων €) η παραγωγή νέων προϊόντων, συνδέεται πλέον με σημαντικές πολιτικές αποφάσεις (Suckling and Karg, 2000).

Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση (ΟΔ) ως μέθοδος αντιμετώπισης των εχθρών των φυτών είναι πλέον παγκοσμίως αποδεκτή. Ένας βασικός συντελεστής επιτυχίας της ΟΔ είναι η καλή γνώση του βιολογικού κύκλου και της συμπεριφοράς των υπό αντιμετώπιση εχθρών.

Η αποτυχία ελέγχου των φυτονόσωνστις σημερινές συνθήκες, αιτιάζεται συνήθως και στην ύπαρξη εισαγωγών ξένων  περιβαλλοντικά παραγόντων και/ή στην πλημμελή πληροφόρηση.

Στις σημερινές συνθήκες, σε ένα κόσμο που αλλάζει τόσο από πλευράς διαμορφούμενων συνθηκών αγοράς, όσο και από πλευράς φυτοπροστασίας, νέοι εχθροί εγείρουν σημαντικά προβλήματα ακριβώς επειδή μεταφέρονται με το διακινούμενο φυτικό υλικό (ασθένειες, εξωτερικοί εχθροί ή και σπόροι ζιζανίων). Αυτοί οι μεταφερόμενοι παράγοντες σε ένα νέο περιβάλλον μπορεί να γίνουν εχθροί με εντυπωσιακό κόστος αφού ανάλογα με το εύρος των ξενιστών τους μπορούν δια της διασποράς των να προσβάλλουν και τρίτες καλλιέργειες και να επηρεάσουν αρνητικά το περιβάλλον της χώρας ή της περιοχής εισαγωγής των.

Έρευνα και πληροφόρηση

Είναι ανάγκη να αυξηθεί η έρευνα στον τομέα της έγκαιρης διάγνωσης ή νέων τρόπων διάγνωσης με χρήση νέας τεχνολογίας. Τα σημεία κλειδιά είναι να επικεντρωθεί η έρευνα στην:

Α) Ανάπτυξη πιο αξιόπιστων μεθόδων διάγνωσης στηριζόμενοι στη μελέτη της βασικής βιολογίας των εχθρών και ασθενειών, ώστε να αυξηθεί η αξιοπιστία και η ακρίβεια στην ανάλυση επικινδυνότητας και τα μέτρα ελέγχου να αναπτύσσονται έγκαιρα, με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.

Β) Η έρευνα μπορεί επίσης να οδηγήσει στην αναγνώριση πρακτικών γεωργικής παραγωγής, διαδικασιών και συστημάτων που μπορεί να βοηθήσουν στη μείωση των αρνητικών συνεπειών από τους εχθρούς των φυτών.  Βασικό μειονέκτημα αυτής της πρότασης είναι ότι πολλοί μεμονωμένοι αγρότες δεν έχουν ούτε επαρκές κίνητρο ούτε ίσως την δυνατότητα να υποστηρίξουν μια τέτοια προσπάθεια ώστε να ωφεληθούν από μια ιδιωτικής φύσης έρευνα. Ωστόσο,  συνδυασμένες κρατικές προσπάθειες, εθνικών εργαστηρίων, ιδιωτικών επιχειρήσεων, πανεπιστημίων και κάποιων ειδικών μπορούν να καταλήξουν στην ανάπτυξη νέων μεθόδων τόσο διαγνωστικών όσο και ελεγκτικών των εχθρών και ασθενειών των φυτών.

Γ) Ένας τομέας που πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα είναι η μεταφορά και η ευρεία διάχυση των πληροφοριών και επισημάνσεων των κινδύνων με

α) φυλλάδια φυτοϋγείας

β) σχετικές ανακοινώσεις

γ) μικρά καλαίσθητα έντυπα μέσα

δ) posters αναγνώρισης

ε) συγκεκριμένο δίκτυο πληροφόρησης

στ) ειδικό πληροφοριακό υλικό για εχθρούς και ασθένειες καραντίνας και

ζ) κατάσταση που να περιέχει τους εχθρούς και τις ασθένειες καραντίνας της Ευρώπης.

Οργάνωση εθνικού δικτύου φυτοπροστασίας

Παρακολούθηση των εχθρών (monitoring).

Είναι διαδικασία απαραίτητη και σε ορισμένες περιπτώσεις αναγκαία στην ΟΔ. Με αυτή μπορεί να γίνει:

• εξακρίβωση εξάρσεων πληθυσμών,
• καθορισμός του χρόνου επέμβασης,
• χαρτογράφηση διασποράς των εντόμων  καθώς και
• εκτίμηση αλλαγών στην πυκνότητα πληθυσμού (Ζαρταλούδης και συνεργάτες, 2009).

Οι φερομονικές παγίδες αποτελούν ένα καλό εργαλείο έγκαιρης προειδοποίησης σημαντικών εχθρών. Σε ορισμένες περιπτώσεις π.χ. στην ευδεμίδα, στο πράσινο σκουλήκι κ.ά. θα πρέπει να πιστοποιούνται και ωοτοκίες στον αγρό.

Συλλογή και ανάλυση οικονομικών δεδομένων πάνω στη χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων (κόστος – οφέλη και εναλλακτικές λύσεις)

Η χρήση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων έχει οφέλη και γι΄ αυτό χρησιμοποιούνται. Συμβάλλουν στην ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής γεωργικής παραγωγής και την σταθερή προσφορά τροφίμων υψηλής ποιότητας σε οικονομικά ανεκτές τιμές. Ωστόσο θα πρέπει να γίνουν και συγκριτικές μελέτες κόστους – οφέλους και άλλων εναλλακτικών προϊόντων ή πρακτικών.

Μέθοδοι ερεθισμού αποτροπής

Γίνεται προσπάθεια να διωχθούν τα έντομα από μια καλλιέργεια και να οδηγηθούν έξω από αυτήν ή να μεταφερθούν σε μέρος όπου η αντιμετώπισή τους είναι πιο εύκολη. Δηλαδή αποτροπή εποίκισης μιας καλλιέργειας και έλξη των εχθρών σε άλλη περιοχή. Αυτό γίνεται με χρήση καλλιεργειών παγίδων (trap-crops). Ομάδες ή σειρές φυτών που φυτεύονται για να προσελκύσουν εχθρούς μιας κύριας καλλιέργειας. Στα φυτά παγίδες καταστρέφουμε τα βλαβερά είδη με ψεκασμό ή συγκομιδή. Για την αύξηση της ελκυστικότητας αυτών των φυτών μπορούμε να τα ψεκάσουμε με διάφορες ελκυστικές ουσίες όπως φερομόνες καιρομόνες ή τροφοδιεγερτικές ουσίες.

Σήμερα θεωρείται εφικτή με τον τρόπο αυτό η αντιμετώπιση αρκετών βλαβερών ή ομάδων εντόμων. Π.χ.:

• Αντιμετώπιση του Bemisiatabaci σε νεαρά φυτά τομάτας χρησιμοποιώντας ως φυτό παγίδας την αγγουριά,
• Αντιμετώπιση του θρίπα Thripstabaciσε σπορόφυτα βαμβακιού με χρήση κρεμμυδιού ως φυτού παγίδας,
• Αντιμετώπιση του Liriomyzatrifoliiσε χρυσάνθεμα χρησιμοποιώντας ως φυτό παγίδας την φασολιά.

Έχει διαπιστωθεί εξ’ άλλου ότι η ποικιλομορφία της βλάστησης συντηρεί περισσότερα είδη ωφελίμων (παρασιτοειδών και αρπακτικών) ενώ γενικά  οι φυσικοί εχθροί προκαλούν πιό υψηλά επίπεδα θνησιμότητας στους εχθρούς των φυτών σε συστήματα με πολλές καλλιέργειες απ’ ό, τι στις μονοκαλλιέργειες (Zartaloudis etal, 2010).

Σχέση εχθρού ξενιστή

Τα τελευταία χρόνια έγινε κατανοητό ότι για την ανάπτυξη πιο σωστών και οικολογικά αποδεκτών μεθόδων αντιμετώπισης των εντόμων, είναι αναγκαία η διερεύνηση και γνώση της σχέσης εντόμου και φυτού ξενιστή του. Πολλά έντομα αναγνωρίζουν τον ξενιστή τους από κάποιο οπτικό ερέθισμα. Το χρώμα η υφή και εκατοντάδες χημικές ουσίες παίζουν τον ρόλο τους. Η γενική χημική εικόνα του φυτού ξενιστή (πολύπλοκο μίγμα αποτρεπτικών και ελκυστικών ουσιών) είναι η ταυτότητα που αναγνωρίζει το έντομο.

Τα έντομα μαθαίνουν. Αποκτούν πείρα. Συσχετίζουν ορισμένη γεύση με οσμή και οσμή με χρώμα ή σχήμα ή φόντο. Αυτό οφείλεται στην εξοικείωση των αισθητηρίων τους. Έχει διαπιστωθεί ότι ή μάθηση επηρεάζει την προτίμηση για βρώση ενός φυτού ή την αποστροφή προς αυτό πολλών φυτοφάγων εντόμων.

Παρεμβάσεις

Προληπτικά μέτρα: Δράσεις που μειώνουν την πιθανότητα παρουσίας ενός φυτικού εχθρού ή ασθένειας. 

Μέτρα εξάλειψης: Η ολοκληρωτική καταστροφή ενός εισαχθέντος εχθρού. 

Μέτρα ελέγχου και θεραπείας: Μέτρα που μειώνουν την επιδημική δράση των εχθρών κατά περίπτωση.

Μέτρα προσαρμογής: Αλλαγές στις καλλιεργητικές πρακτικές,διαδικασίες και επιλογή καλλιεργειών τέτοιων που να μειώνουν τις επιπτώσεις των εισβολών.

Η αρίστη επιλογή πολιτικής για κάθε τύπο εχθρού και ασθένειας δεν είναι εύκολη και εξαρτάται από ένα μεγάλο αριθμό παραγόντων. Επίσης, διαφορετική πολιτική παρέμβασης αντιπροσωπεύει διαφορετικές θεμελιώδεις φιλοσοφίες.

Απευθείας διαχείριση της ποιότητας του περιβάλλοντος

Ένας άλλος τρόπος για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, είναι η διενέργεια δραστικών ελέγχων στους τόπους παραγωγής των παραγόντων εκείνων που επηρεάζουν την περιβαλλοντική ποιότητα. Εάν ο νέος φυτικός εχθρός ή η ασθένεια αναφερθεί ή επισημανθεί, τότε η αντίδραση θα πρέπει να είναι ταχεία, ακριβής και ικανή να τον ελέγξει μέσα στην περιοχή εισβολής και γύρω από αυτήν, ώστε να προλάβει τυχόν διασπορά του εχθρού ή της ασθένειας  και να τον μειώσει ή να τον εξαλείψει από την περιοχή αυτή.

Αυτή η δράση περιλαμβάνει το δικαίωμα:

• έκτακτων ελέγχων,
• λήψης δειγμάτων ύποπτου υλικού,
• έκδοσης νομοθετημένων οδηγιών αναγκαστικής χρήσης μέτρων χημικού, βιολογικού
• και φυσικού ελέγχου που απαιτούνται, σε περιορισμένη έκταση,
• απαγόρευση μετακινήσεων μολυσμένου υλικού
• καλλιεργητικοί περιορισμοί και ή
• καταστροφή του μολυσμένου υλικού.

Ο έλεγχος πρέπει να γίνεται σε συνεργασία με τον παραγωγό. Το κόστος πρέπει να υποστηρίζεται από τον ελεγκτικό φορέα.

Υπάρχει η τάση να μελετώνται μόνον οι άμεσες ζημιές στους παραγωγούς και εισαγωγείς, παραλείποντας τις έμμεσες ζημιές στους καταναλωτές και στο περιβάλλον. Επίσης τα απαιτούμενα αλλά και τα μέτρα που παίρνονται κινούνται στη λογική κόστους-ωφέλειας (James και Anderson, 1998). Αν και αυτό δεν είναι δυνατόν να το γνωρίζουμε με ακρίβεια, κοινά πιστεύεται ότι η ωφέλεια π.χ. από την αποφυγή εισαγωγής ενός εχθρού, είναι μεγαλύτερη σε σχέση με το κόστος να κρατηθεί αυτός ο εχθρός έξω.